MË VONË

Zakon e ka i riu të mburret,
Të bëjë zhurmë e bujë,
Dikur edhe unë i tundja muret,
S'më mbytej ylli në ujë.

Po koha shkoi, mu mbyt dhe ylli,
Madje mu mbyt anija,
Dhe pak më larg mu dogj dhe pylli,
Për fat shpëtoj shtëpia.

Dritëro Agolli

Në ça shoqërie jetoj?

Nëse po pyet veten mbi shoqërinë që ke, mbi karakteristikat e qytetit apo vendit ku jeton, ose mbi veçoritë e një vendi ku shpreson të jetosh, ky shkrim mund të të ndihmoj ti japësh përgjigje pyetjeve të tua.

Një pjesë nga literatura që kam ndeshur gjatë studimeve të mija, por që më ka ndihmuar edhe në interpretimin e situatave të ndryshme me të cilat jam përballur në jetë, janë konkluzionet e një studimi të kryer nga profesor Geert Hofstede, në 64 vende të botës për IBM.

Ky studim ka pasur si qëllim evidencimin e aspekteve që lejojnë përshkrimin e tendencave të kulturave të ndryshme. Rezultatet janë pesë pikëpamje me anë të të cilave mund të interpretojmë kultura të ndryshme dhe kulturën tonë, në raport me të tjerat. Po mundohem të shqipëroj pesë pikëpamjet:

• Pushteti është pikëpamja e parë dhe i përgjigjet pyetjes se sa pjesëtarët më të dobët të një organizim njerëzish pranojnë dhe presin që pushteti të shpërndahet në mënyrë të pabarabartë. Pra mund të konsiderohet si niveli i pabarazisë së pranuar nga pjesëtarët e organizatës por e shikuar nga poshtë lartë. Pra shikohet tendenca që grupi shfaq pa ndërhyrjen e një autoriteti. 
• Individualizmi dhe kolektivizmi lidhet me tendencën e individëve që të bashkohen në grupe. Kështu, duke pasur parasysh këtë, shoqëritë mund të ndahen:
• Në shoqëritë individualiste në të cilat:
• lidhjet ndërmjet njerëzve në shoqëri janë të dobëta dhe secili mendon vetëm për vete dhe për të afërmit e ngushtë (prindër, motra, vëllezër, bashkëshortja/i, fëmijë);
• ç'do lloj oferte nga tjetri, qoftë edhe ofertë ndihme në rast nevoje, shikohet si një ndërhyrje në punët e veta private dhe, si rrjedhojë, nuk shikohet si diçka pozitive;
• i jepet më shumë rëndësi individit dhe lirisë individuale të tij se sa grupit;
• shembuj; shoqëria është në pjesën më të madhe të saj individualiste në disa vende perëndimore si: SHBA, Angli, Itali, etj.
• Në shoqëritë kolektiviste në të cilat:
• njerëzit që nga lindja integrohet në grupe më të mëdha se familja e ngushtë;
• grupi kërkon besnikërinë e individit dhe në këmbim i garanton një mbrojtje minimale fizike;
• individi është i prirur të mendoj për pjesëtarët e tjerë të grupit dhe të raportojë me grupin dhe komunitetin përvojat e tij;
• popullsia e shikon veten si një grup i bashkuar por i mbyllur nga jashtë;
• familja është e gjerë dhe shtrihet edhe te të afërmit e largët;
• janë shembuj vende si Kina apo ish vendet komuniste, si Shqipëria, të cilat duket se po ndryshojnë tendencën e tyre. 
• Vlerat mashkullore dhe vlerat femërore: ky klasifikim bëhet në bazën e shpërndarjes së roleve ndërmjet sekseve që një shoqëri pranon. Duhet pasur parasysh që flitet për vlera, pra për mënyrën mbizotëruese të sjelljes të një shoqërie në një çast të caktuar. Deri më momentin kur është bërë studimi flitej për:
• shoqëri mashkullore me të cilat nënkuptohen ato ku vlerat dominuese janë suksesi dhe orientimi drejt rezultateve të arritura;
• shoqëri femërore ku vëmendja përqendrohet te cilësia e jetës dhe te tjetri.
• Qëndrimi kundrejt të panjohurës: kjo pikëpamje mundohet të ndajë shoqëritë në bazë të mënyrës se si këta përballojnë situata të panjohura apo që krijojnë pasiguri. Kështu, botën mund ta ndajmë në:
• vende që evitojnë të panjohurën duke vendosur rregulla dhe ligje të forta në mënyrë që të evitojnë pasigurinë. Këto vende janë të ngurta dhe besojnë se janë rojet e të vërtetës absolute;
• vende që pranojnë të panjohurën dhe që janë më tolerante kundrejt mendimit të tjetrit dhe që mundohen të kenë pak rregulla dhe ligje. Në këto shoqëri bashkëjetojnë dhe të evoluojnë (zhvillohen) disa rryma mendimesh.
• Horizonti i mendimit është një pikëpamje që vlerëson sjelljet e një shoqërie dhe efektet që këto mund të kenë në distanca të ndryshme kohore. Duhet pasur parasysh që ç'do sjellje mund të prodhoj pasojat e saj në distanca të ndryshme kohore. Kështu, për shembull, kur punojmë presim si pasojë rrogën në fund të muajt. Në këtë rast veprojmë sot për të pasur pasoja pozitive pas një muaj, pra në një periudhë afat-shkurtër. Kur vendosim të blejmë një shtëpi e bëjmë për ti siguruar vetes sigurinë fizike një një hark kohor që mund të shkoj deri në dyzet apo pesëdhjete vjet. Në këtë rast nga veprimet tona presim pasoja pozitive në periudhën afat-gjatë. Ndarja e kohës në afat-shkurtër, afat-mesme apo afat-gjatë varet nga fusha e studimit por, për të pasur një ide, shembujt e mësipërm më duken të përshtatshëm. Duke u rikthyer te studimi vërejmë se ky i ndanë shoqëritë në:
• shoqëri me horizont mendimi afat-shkurtër në të cilat vlerat dominuese janë respekti për traditat, respekti i detyrimeve sociale dhe kujdesi për imazhin publik;
• shoqëri me horizont mendimi afat-gjatë në të cilat vlerat dominuese duket se janë këmbëngulja e vazhdueshme dhe aftësia e shoqërisë për mos shpërdoruar resurset e saj (parsimony). 

Si mund të ndihmojnë rezultatet e këtij studimi në botën e sotme, gjithmonë e më shumë të globalizuar dhe të ndërlidhur?

Mund të pyesim veten se cilat janë karakteristikat e shoqërisë tonë të origjinës dhe cilat janë karakteristikat e shoqërisë ku jetojmë apo duam të jetojmë. Duke përdorur si ndihmë këtë ndarje për tu përgjigjur pyetjeve tona, do të kemi një ide pak a shumë të qartë, se ç'duhet të presim nga pjesëtarët e një shoqërie, ç'far mund të bëjmë dhe ç'farë nuk mund të bëjmë aty dhe si duhet bërë.

Kuptohet që kjo është një mënyrë për tu ndihmuar dhe nuk ka pretendimin të thotë të vërteta absolute sepse në shkencat sociale këto nuk ekzistojnë. Duke pasur parasysh këtë është e mundur që brenda një shoqëri (grup shoqëror, qytet, shtet apo komb), në pamje të parë me disa karakteristika mbizotëruese - për shembull një shtet ku mbizotërojnë vlerat e individualizmit - të gjenden karakteristika të tjera që mund të duken në kundërshtim me pamjen e parë - për shembull grupe shoqërore ku vlerat dominuese janë ato të kolektivizmit.

Gjithashtu, grupet shoqërore nuk kanë pothuajse kurrë karakteristikat në mënyrë absolute edhe për arsyen se shoqëritë janë gjithmonë në proces ndryshimi. Prandaj shpesh preferohet të flitet për nivele - për shembull; sa është individualist një grup shoqëror? - dhe për këtë arsye mund edhe të ndodhi që vlerat dominuese e identifikuara të jenë kontradiktore për arsyen se shoqëria mund të jetë në një proces ndryshimi.

A duhet një prind të shpërndaj fotografitë e fëmijëve të tij në facebook apo në të tjera rrejte shoqërore online?

Në komunitetet e studiuesve të rrjeteve shoqërore (social network) një nga temat që trajtohen është ajo e efekteve që mund të kenë mbi fëmijën publikimi nga ana e prindërve të fotografive të tyre, apo të informacioneve të tjera personale.

Rrjetet shoqërore online janë një mjet i ri që teknologjia na ka bërë të mundur prandaj është e kuptueshme që vetëdija mbi efektet që këto kanë mbi ne apo mbi ata që na rrethojnë të rritet me kohën, me shpërndarjen dhe me përdorimin e tyre. Prandaj nuk është ndonjë problem i madh nëse deri tani ke publikuar, por është e rëndësishme të jesh pak më shumë i vetëdijshëm, nga sot e tutje, mbi efektet që mund të kenë informacionet e publikuara në rrjet (e thënë ndryshe, në internet apo në WEB) në të ardhmen tënde dhe të atyre që të rrethojnë.

Gjithashtu nuk është problem nëse një herë në kaq kohë të publikon fotografi të familjes tënde në të cilën janë edhe fëmijët, problemi zmadhohet nëse dikush abuzon duke shpërndarë në mënyrë të pavetëdijshme informacione mbi veten apo personat që i rrethojnë.

Për të qëndruar në linjë me titullin e këtij shkrimi do të përqendrohem te një nga efektet që mund të ketë te fëmijët, por pika të veçanta vlejnë edhe për të rriturit. Ndoshta në të ardhmen to të shkruaj edhe mbi rreziqe më të më mëdha, apo mbi efektet që përdorimi i rrjetit (WEB) në përgjithësi apo i rrjeteve shoqërore në veçanti, mund të ketë mbi intimitetin (privacy) e të secilit prej nesh. Kjo e fundit është një temë për të cilën flitet shumë pakë në Shqipëri.

Kur ti publikon një një rrjet shoqëror, në facebook për shembull, është sikur je duke folur në një shesh të madh i mbushur me njerëz. Duke qenë se statistikat e facebook thonë që kushdo që ka një llogari e kontrollon atë të paktën një herë në ditë, ajo që thuhet në këtë shesh virtual ka shumë mundësi që të shikohet dhe të dëgjohet nga të gjithë miqtë e tu në facebook. Pra nëse ke 300 miq në facebook ka shumë mundësi që të gjithë këta, të paktën një herë, të lexojnë ç'far ke shkruar.

Në këtë pikë lindin disa pyetje, përgjigjja e të cilës do të ishte interesante; a i njeh të gjithë këta nerëz personalisht? Përveç kësaj, njerëzit mund të ndryshojnë me kohën, ata që i ke njohur më parë në momentin që ti shkruan apo publikon diçka mund të kenë ndryshuar; a e ke parasysh këtë në momentin që po publikon diçka? A e ke parasysh këtë kur po publikon fotografinë e fëmijës tënd?

Por le të përqendrohemi te një tjetër aspekt. Kur ti publikon një informacion mbi fëmijën tënd po merr një vendim për të, atë të bërjes së tij të njohur ndër një numër njerëzish shumicën e të cilëve ai nuk i njeh dhe ka pak gjasa ti njohe në të ardhmen e tij. Por a ka vetëm efekte pozitive kjo gjë për fëmijën tënd? Këtë nuk e di me siguri por psikologët dhe pediatret thonë që jo, kjo sepse duhet të jetë vet fëmija që të vendosi mbi njohjet që ai do bëj. Kur prindi publikon pa pyetur fëmijën e vendos këtë përpara një fakti të kryer dhe ky mund të përballet me jo pak vështirësi në të ardhmen. 

Cilat mund të jenë këto vështirësi?

Unë do të shkruaj për një të mundshme, por mund të jenë aq të ndryshme sa do ishte e pa mundur ti vendosnim në një listë.

Secilit prej nesh mund ti ketë ndodhur që të ketë takuar dikë i cili sillej sikur të na njihte mirë por që ne nuk ja kemi idenë se kush është, ndoshta sepse na ka njohur në një periudhë të fëmijërisë për të cilën ne nuk kemi kujtesë, apo sepse është informuar mbi ne, apo thjesht ka kaluar shumë kohë nga hera e fundit që e kemi takuar dhe kemi harruar kush është. Këto situata mund të jenë të sikletshme për ne sepse, me gjithë dëshirën e mirë, nuk arrijmë të kujtojmë kush është bashkëbiseduesi. Se si ky e interpreton sjelljen tonë nuk varet më nga ne. Në të shumtën e rasteve, fatmirësisht, bashkëbiseduesi na kupton dhe nuk e merr për keq por, njerëzit janë të ndryshëm dhe mund të ndodhi që të ofendohet prej sjelljes sonë, dhe pasojat varen nga veprimet e ardhshme të tij.

Situata të tilla janë të rralla për ne, imigrantët digjital, ndoshta sepse prindërit tanë nuk kanë pasur rrjete sociale online por rrjeti i vetëm social ka qenë ai fizik (familja dhe komuniteti përreth). Por për të lindurit digjital, pra ata të cilët kanë lindur kur teknologjitë e komunikimit kanë qenë mjaft të zhvilluara, kjo është një nga ato situata me të cilën ata mund të përballen më shpesh, për shkak të përdorimit të pavetëdijshëm të rrjeteve sociale.

Por edhe të publikosh me aprovimin e fëmijës nuk është një gjë e këshillueshme. Për ligj fëmija konsiderohet i pa vetëdijshëm deri në moshën 18 vjeç, prandaj deri në këtë moshë është prindi përgjegjës për të. Prandaj, për mendimin tim, prindi nuk duhet të ja lër fëmijës vendimet mbi administrimin e imazhit të saj digjital, por duhet ta lër fëmijën të veproj vetëm në internet jo më parë moshës 18 vjeçare.

Por edhe kjo nuk është e mjaftueshme sepse pika kyçe e këtij shkrimi është vetëdija apo pjekuria dhe arritja e moshës 18 vjeç nuk implikon në mënyrë të automatike arritjen e një pjekurie të mjaftueshme për të marrë vendime mbi imazhin digjital. Për këtë duhet të punoj shkolla dhe prindi, të cilët duhen të kenë si synim edukimin digjital të fëmijës në mënyrë që ky të jetë i aftë ta menaxhoj vetë rrjetin e tij social, virtual dhe fizik.